Próba nowej narracji tożsamościowej wspólnoty autochtonicznej muzułman - Tataró Polskich wobec napływu do Polski imigrantów muzułmanskich

                            Próby nowej narracji tożsamościowej wspólnoty autochtonicznej muzułman- Tatarów Polskich wobec napływu do Polski imigrantów pochodzenia muzułmańskiego.

1. Stan wspólnoty muzułmańskiej przed 1989 .

Na terenie Rzeczypospolitej Polskiej  oprócz Muzułmańskiego Związku Religijnego najstarszej i zasłużonej organizacji polskich muzułmanów  oraz Ligii Muzułmańskiej działa jeszcze kilka  organizacji muzułmańskich, których działalność jest marginesowa i nie wnosi istotnych treści do temat naszego spotkania. Z obowiązku badacza kilka słów o nich.

Stowarzyszenie Jedności Muzułmańskiej

            Zarejestrowana w 1989 r. Na jej czele stoi Naczelny Imam Mahmud Taha Żuk. Posiada jeden oddział zamiejscowy w Bydgoszczy któremu przewodzi imam Rafał Ahmed Berger.

Islam w Polsce jest religią oficjalnie uznaną przez państwo na podstawie Ustawy z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP. Zatem tylko MZR jest jedynym związkiem wyznaniowym uznawanym przez państwo jako reprezentacja polskich muzułman. MZR został powołany w 1925 r. w Wilnie podczas ……..Związek działa również na podstawie Statutu zatwierdzanego przez państwo w drodze rozporządzenia Rady Ministrów. Ostatnia nowelizacja Statutu MZR  dokonała się w 2004 r. Kilka ważnych zmian w Statucie jak np. rozszerzenie członkostwa w Związku na osoby posiadające prawo pobytu  oraz możliwość pełnienia obowiązków imama przez osobę obcego pochodzenia posiadającą kartę pobytu stałego a nawet tymczasowego,  zapowiadało kierunki aktywności  Związku, które miały nie dopuścić do  jego zmarginalizowania  jednocześnie stwarzały możliwość  głębokich korekt  w monoetnicznej strukturze  MZR.

MZR tworzy 7 Gmin Wyznaniowych obejmujących obszar kraju: Kruszyniany, Bohoniki, Białystok, Warszawa, Gorzów Wielkopolski, Gdańsk, Bydgoszcz. Związek na szczeblu krajowym reprezentuje mufti jako przewodniczący Najwyższego Kolegium i Rady Imamów. Związek posiada niedobory kadrowe na stanowiskach imamów, nauczycieli religii. Wielowiekowa izolacja  od centrów islamskich w świecie spowodowały przyśpieszenie procesów asymilacyjnych wśród Tatarów również w kwestii obrzędowości religijnej oraz dogmatyki islamu. Wiedza religijna przekazywana w rodzinach lub szkółkach religijnych, niedzielnych była niedostateczna, żeby móc przygotowywać do godności imama tym bardziej, że funkcja ta pełniona była społecznie bez uposażenia. Ostatni żyjacy tatarski imam  Stefan Jasiński ma obecnie  102 lata i nadal prowadzi nabożeństwa. Możliwości kształcenia imamów pojawiły się w latach 80-ch ubiegłego wieku i skorzystało z nich 4 Tatarów, jednak żaden nie pełnił posług religijnych w MZR. Pierwszym gruntownie wykształconym religijnie absolwentem medresy w Medynie był Tomasz Miśkiewicz, imam Gminy Białostockiej od 2001r, oraz mufti RP w latach 2004-2012. Od listopada 2012 r. nie jest obsadzone stanowisko Muftiego RP.

W Gminach należących do MZR praktycznie nie prowadzi się regularnych zajęć z przedmiotu religia, głownym powodem jest mała ilość dzieci i młodzieży i liczne absencje,  sporadycznie organizuje spotkania rocznicowe np. powołania  Gminy, oddania do użytku meczetu, rocznic  upamiętniających wybitnych członków Gminy. Główne uroczystości celebrowane w meczecie to święta religijne i copiątkowe nabożeństwa. Od 2003 r. praktycznie nie są obchodzone dwie  uroczystości mewlud czyli urodziny Proroka oraz muzułmański Nowy Rok. Nie są one praktykowane w ortodoksyjnym islamie nie mniej jednak były obecne w tradycyjnym kalendarzu świąt tatarskich. Nowy imam nie zaakceptował zwyczaju odwiedzania wiernych w przeddzień świąt zakończenia postu Aid al.-Fitr, podczas którego zbierał datki na ubogich tzw. Fitre. Obyczaj ten jak najbardziej muzułmański ale chodzenie po domach w tym celu był naleciałością rodzimą obcą islamowi. Takich przykładów porządkowania i oczyszczania liturgii muzułmańskiej z obcych wpływów  możemy wymieniać znacznie więcej, są one praktycznym dowodem procesu reislamizacji polskiego, swojskiego islamu poprzez  imamów pochodzących z krajów muzułmańskich. Ten proces trwa od początków lat 90, czyli od momentu kiedy powierzono pełnienie obowiązków imama absolwentowi Politechniki Gdańskiej, który osiedlił się w Gdansku. To był dopiero początek procesu reislamizacji ,  która zastała   polską wspólnotę muzułmańską w jej historycznym momencie. Otóż  polscy Tatarzy wchodzili w ostatni etap procesu akulturacji, okres powojenny przyśpieszył  i zintensyfikował  procesy asymilacyjne, których dopełnieniem była indyferencja religijna w drugim pokoleniu repatriantów oraz odchodzenie od religii poprzez związki egzogamiczne, świadome wybory, czy obecnie poprzez kształtowanie się nowych, kosmopolitycznych postaw wobec życia i całkowitego zrywania z tradycją przodków. Dla mnie osobiście takim widomym znakiem początku zaniku religijności muzułmańskiej  wśród Tatarów  był rok 1986 w którym  wydany został w Białymstoku modlitewnik muzułmański autorstwa imama Stefana Jasińskiego. Po raz pierwszy w historii tatarskiego piśmiennictwa religijnego, tekst religijny zapisany był nie po arabsku. Tekst o brzmieniu arabskim pisany był polskim alfabetem. Z punktu widzenia ortodoksji muzułmańskiej – herezja, dla tatarskiego odbiorcy konieczność.W takim momencie życia wspólnoty, próżni religijnej po tradycyjnym, polskim i swojskim islamie pojawia się nurt islamu ortodoksyjnego reprezentowany przez nowych, arabskich imamów.

2. Nurt islamu studenckiego

Nurt islamu studenckiego będzie od lat 80-ych  stale obecny w dyskursie cywilizacyjnym z  tatarskim islamem w Polsce. Nurt studencki ponieważ to absolwenci polskich uczelni, stypendyści z krajów arabskich, tworzą drugą po Muzułmańskim Związku Religijnym organizację wyznaniową w Polsce. Mowa tu o Lidze Muzułmańskiej zarejestrowanej przez MSWiA  w 2004 r. Powstała z połączenia dwóch organizacji :Stowarzyszenia Studentów Muzułmańskich  1991 r. i Stowarzyszenia Kształcenia Kulturalnego 1996. Posiada siedem oddziałów terenowych: krakowski, poznański, katowicki, warszawski, lubelski, białostocki, łódzki. Oficjalne statystyki  wykazują liczebność na  120 członków, jednak zdolności mobilizacyjne organizacji są o wiele większe w przypadku organizacji imprez. Liga jest członkiem FIOE czyli Federacji Organizacji Muzułmańskich w Europie, prowadzi aktywną działalność kulturalną, religijną, edukacyjną i misyjną, zorientowana jest na współpracę z organizacjami muzułmańskimi w Europie o podobnej jak ona etiologii powstania. Prowadzi aktywną politykę wydawniczą, szczególnie publikacje i broszury o tematyce religijnej, wydaje periodyk As- Salam.Muzułmański Magazyn Społeczno-Kulturalny.

Liderzy LM promują tzw. Pozytywną integrację, praktykowanie islamu w sposób umiarkowany, odrzucenie asymilacji i laicyzacji  oraz izolacji i radykalizacji. Celem Ligii jest pogłębianie integracji ze społeczeństwem przy zachowaniu tożsamości muzułmańskiej.

Pojawienie się  drugiej organizacji wyznaniowej w Polsce było dla MZR zaskoczeniem. W myśl postanowień ustawy z 1936 r, tylko MZR był jedynym, uznawanym przez państwo związkiem wyznaniowym dla polskich wyznawców islamu. Wywołało to całą lawinę sporów kompetencyjnych oraz nadal trwające zamieszanie w kwestiach reprezentacji  polskich muzułman na arenie międzynarodowej. Znane są przykłady z prasy arabskiej, kiedy to  podczas wizyt w tych  krajach  działacze Ligii  przedstawiali się jako reprezentanci wszystkich polskich muzułman o 600 letnim rodowodzie,  co oczywiście  było jawnym nadużyciem. Celem zagranicznych wypraw było pozyskiwanie funduszy, Liga dzięki  zagranicznemu wsparciu finansowemu zakupiła kilka domów modlitw, mogła prowadzić działalność wydawniczą i kulturalną. Jako związek wyznaniowy posiada umowę z Ministerstwem Rolnictwa na prowadzenie uboju rytualnego halal, co jest źródłem stałych dochodów i możliwości zatrudniania w strukturach organizacyjnych.

MZR posiada strukturę organizacyjną ustaloną przed 1945 r. Powołany po wojnie do życia w 1947r. odrodził się nie mogąc w pełni korzystać z dobrodziejstw ustawy z 1936 r, szczególnie tych mówiących o uposażeniach dla imamów i nauczycieli religii oraz statusu tychże jako urzędników państwowych.Dzięki zapałowi i poświęceniu swoich liderów dotrwał do pewnego etapu, gdzie zaczęła się wyczerpywać jego formuła jako związku wyznaniowego i jednocześnie etnicznego, co było zrozumiałe w okresie kiedy Tatarzy stanowili jedyną reprezentację polskich muzułman. Z jednej strony Tatarzy na progu XX wieku docierali do końca procesów asymilacyjnych łącznie z asymilacją religijną z drugiej strony islam nawet w tak szczątkowej postaci był ich jednym z ostatnich odniesień tożsamościowych obok etniczności już tylko symbolicznej i historycznej. Spośród Tatarów niewielki odsetek kultywował tradycje religijne a i te związane były z tradycją etniczną niż ortodoksją muzułmańską. Kultura muzułmańska w Polsce  przybrała łagodne oblicze tatarskiego islamu, który swoją  tatarską i polską obrzędowością(o bchodzenie symboliczne świat katolickich, nadawanie imion, parafia- meczet, nabożeństwo-modlitwa, obchodzenie świąt narodowych, modlitwy za ojczyznę),  i miękką wymową muzułmańskich modlitw daleki był od ortodoksji.W takim szczególnym okresie trudno było dokonać  tak wielu potrzebnych reform, które pod względem formalnym i doktrynalnym sprostały nowemu wyzwaniu jakim było otwarte i wolne społeczeństwo oraz napływ imigrantów muzułmańskich dla których islam był i jest głównym składnikiem ich tożsamości. Pomimo wielu wysiłków jakie poczynił MZR  jak zmiana Statutu i otwarcie się na wszystkich muzułman niezależnie od przynależności etnicznej, przywrócenie godności muftiego, Związek nadal nie jest przygotowany i przegrywa pod każdym względem wyścig o prawo do reprezentowania polskich muzułman. MZR nie zdołał rozwinąć  działalności edukacyjnej o jednolitym systemie nauczania na różnych szczeblach, periodyki Świat Islamu, Muzułmanin Polski  pojawiają się nieregularnie, są nieciekawe, nastawione na wspomnienia i chlubna przeszłość, nie podejmują tematów aktualnych, ważnych dla wspólnoty. Działalność kulturalna ogranicza się do celebrowania rocznic, odsłaniania tablic pamiątkowych i pomników. Związek nie prowadzi dialogu z własnymi członkami, nie wypracował żadnych strategii rozwoju oraz planów bieżących działań, nie wypracował kanałów komunikacji z opinią publiczną wobec braku autorytetów zajmujących głos w sprawach islamu. Żądania muftiego Miśkiewicza przeproszenia muzułman przez redakcję Rzeczpospolitej, która przedrukowała  z duńskiego dziennika  karykatury proroka Muhammada wskazują na niesamodzielność decyzyjną i wpływ radykalnych odłamów islamu jakimi kierował się mufti. Postawy takie nie są reprezentatywne dla polskiego islamu. Mufti przegrał dla MZR wiele ważnych i prestiżowych inwestycji jak np. budowa meczetu w Warszawie, którego gospodarzem została Liga. Nie dokończył budowy w Białymstoku centrum muzułmańskiego, oraz  niejasności w związku z powadzeniem boju rytualnego halal.

3. Wojna o meczet w Gdańsku. Islam tatarski czy islam napływowy

Obecność w społeczności gdańskich muzułman studentów arabskich zapowiadała problemy, które wcześniej czy później miały nadejść. Od połowy lat 80-ch XX wieku liczne grono studentów muzułmańskich studiowało w Gdańsku. W tym samym czasie trwała budowa w Gdańsku-Oliwie (1984-1990) pierwszego powojennej historii Polski meczetu, te dwie okoliczności wywołały sekwencję zdarzeń, z których najważniejsze to rozłam światoglądowy wśród członków Gminy, powstanie w 1991 r.Towarzystwa Kultury Muzumańskiej Tatarów Polskich, w 1992 r. Związku Tatarów Polskich oraz powołanie  w 2003 r. na imama Gminy muzułmańskiej w Gdańsku osobę pochodzenia arabskiego. Bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia wewnątrzwspólnotowej dyskusji, która przybrała postać rozłamu w Gminie były lekcje religii prowadzone w latach 1986-2000  przez arabskich nauczycieli. Studenci nie szczędzili Tatarom słów krytyki, zarzucając im niską kulturę religijną, sposób prowadzenie modlitw, nieprzestrzeganie zaleceń szariatu w sprawach żywności, ubioru, wychowania religijnego dzieci. Część młodzieży przejmowała od swoich nauczycieli skrajne, religijne postawy próbując dostosowywać się do wymagań szariatu  oraz podważać rodzime tradycje. Sytuacja ta spolaryzowała środowisko tatarskie, ujawniając dwa główne nurty światopoglądowe, tradycjonalistów i nacjonalistów. Tradycjonaliści określali się jako polscy muzułmanie pochodzenia tatarskiego, formy ekspresji religijnej zmodyfikowane zostały na przestrzeni wieków, i dostosowały się do nowego środowiska społecznego, ekologicznego i kulturowego. Podkreślają wagę czynnika etnicznego, który dopełniał rytuał i tradycję religijną. Nacjonaliści pozostający w mniejszości wzorem przedwojennych działaczy tatarskich jak np.Olgierd Kryczyński, wzywali do odtworzenia mniejszości tatarskiej jako mniejszości narodowej z własną, autonomiczną kulturą. Postrzegali siebie jako nową jakość kulturową, wyrosłą na gruncie kultury polskiej, tatarskiej i muzułmańskiej. Kierunkiem odniesienia mentalnego była kultura turecka niż arabska. Działacze nacjonalistyczni na czele z Selimem Chazbijewiczem wpisują się swoją postawą w globalny nurt dyskredytowania islamu rozumianego  nie tylko jako totalitarnego systemu politycznego, obarczonego piętnem terroryzmu. Niebezpieczne w jego postawie jest manipulowanie stereotypami  i  autorytarne narzucanie swoich poglądów.

            W 1991 r. powstaje w Gdańsku   

 Wybory poprzedzone były publiczną dyskusją w Internecie oraz na łamach Dziennika Bałtyckiego…oraz  ujawniły rozłam w społeczności tatarskiej, która nie zajęła jednoznacznego  i wspólnego stanowiska wobec problemu. Zwolennicy opcji tradycjonalistycznej, większościowej uważali się za  polskich muzułmanów pochodzenia tatarskiego dla których naturalne było, że nowe otoczenie kulturowe zmodyfikowało ich obrzędowość religijną i etniczną, pozostawiając niezbędne minimum na potrzeby identyfikacji religijnej. Nacjonaliści zaś traktując islam jako część identyfikacji etnoreligijnej, próbowali odtworzyć aspiracje mniejszości tatarskiej jako mniejszości narodowej dla której najważniejszym zadaniem było tworzenie własnej autonomicznej kultury. Należy podkreślić, że  dzięki ideologii nurtu nacjonalistycznego określanej mianem „mistyki przetrwania” przetrwania mimo wszystko, społeczność muzułmańska Tatarów polskich przetrwała do dzisiaj i próbuje redefiniować swoją tożsamość etnoreligijną.